डॉ. संजय तिरथकर: विदर्भातील कुस्तीचा आधारस्तंभ

अमरावती / जिल्हा प्रतिनिधी 

अमरावती येथे नुकत्याच पार पडलेल्या एका समारंभात मा. चंद्रशेखर बावनकुळे, महसूल मंत्री, महाराष्ट्र राज्य यांच्या हस्ते विदर्भातील क्रीडा क्षेत्राच्या विकासासाठी तब्बल एक कोटींचे क्रीडा साहित्य वाटण्यात आले. यामध्ये प्रामुख्याने कुस्ती आणि धनुर्विद्या या खेळांच्या साहित्याचा समावेश होता. हे सर्व विकासकार्य घडवून आणण्यात डॉ. संजय तिरथकर यांचा सिंहाचा वाटा आहे. त्यामुळे राष्ट्रीय क्रीडा दिनाच्या पार्श्वभूमीवर आज आपण त्यांच्या कार्याचा लेखाजोखा बघणार आहोत.डॉ. संजय तिरथकर हे कुस्तीच्या क्षेत्रात, विशेषतः महाराष्ट्रातील विदर्भ प्रदेशातील एक उत्तुंग व्यक्तिमत्व आहे. “विदर्भ केसरी” ही त्यांची उपलब्धी कुस्तीपटू म्हणून त्यांच्या यशाची साक्ष देते, परंतु त्यांचा खरा वारसा प्रशिक्षक, पंच आणि प्रशासक म्हणून या खेळात त्यांनी दिलेल्या बहुआयामी योगदानात आहे. अमरावती येथील प्रतिष्ठित श्री हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ (HVPM) येथील त्यांचे कार्य असंख्य खेळाडूंच्या कारकिर्दीला आकार देण्यात, प्रतिभेचे संगोपन करण्यात, पारंपारिक कुस्ती प्रकारांचे जतन आणि आधुनिकीकरण करण्यात महत्त्वाचे ठरले आहे.

*मातीतील रांगडा कुस्तीपटू*

डॉ. तिरथकर यांच्या कुस्ती कारकिर्दीत अनेक महत्त्वपूर्ण कामगिरी आहेत. त्यांनी कुस्तीची बाराखडी आपले वडील श्रीधर पंत ऊर्फ शेरु पहिलवान यांच्याकडे गिरवली. म्हणजेच त्यांना आपल्या घरातूनच कुस्तीचे बाळकडू मिळाले. या नंतरचे प्रशिक्षण त्यांनी श्री हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळाचे कुस्ती विभाग प्रमुख छोटू पैलवान, वामनराव आगाशे, नानासाहेब दलाल, प्रभाकर थोरात, दादोजी कोंडदेव पुरस्कार प्राप्त दिनकरराव सूर्यवंशी, द्रोणाचार्य पुरस्कार प्राप्त बाल भागवत यांच्याकडे घेतले आणि “विदर्भ केसरी” हा किताब सलग पाच वेळा जिंकला (१९९०, १९९२, १९९४, १९९६ आणि १९९७). १९९९ साली अमरावती महापौर केसरी हा देखील किताब पटकावला. खेळाडू म्हणून त्यांना क्रीडा महर्षी पद्मश्री प्रभाकरराव वैद्य यांचे भक्कम पाठबळ लाभले, विदर्भ केसरी हा बहुमान आपल्याकडेच राखण्यासाठी त्यांनी तिरथकरांना वेळोवेळी बहुमोल अशी मदत केली. या सातत्यपूर्ण यशामुळे या प्रदेशातील सर्वोत्तम कुस्तीपटू म्हणून त्यांची प्रतिष्ठा मजबूत झाली आणि कुस्ती क्षेत्रात त्यांना आदर मिळाला. खेळाडू म्हणून त्यांची कारकीर्द बहरत असतानाच त्यांनी आपल्या अभ्यासाला देखील समतुल्य महत्व देत शारीरिक शिक्षणातील पदवी आणि पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर त्यांनी एम.फिल. पी.एचडी. या संशोधन पदव्या देखील संपादन करून आपला शैक्षणिक आलेख वाढवला. शारीरिक शिक्षण क्षेत्रातच पूर्णवेळ कार्य करायचे या हेतूने त्यांनी प्राध्यापक पदासाठी आवश्यक असणारी नेट ही परीक्षा देखील उत्तीर्ण केली आणि शारीरिक शिक्षण क्षेत्रातील आपल्या कारकिर्दीस प्राध्यापक म्हणून सुरुवात केली. वैयक्तिक कामगिरीचा हा पाया त्यांच्या नंतरच्या प्रशिक्षण आणि प्रशासनातील कामाचा पाया बनला.

*प्राथमिक प्रतिभेचे संगोपन*

प्रशिक्षक म्हणून त्यांनी कुस्तीपटूंच्या भावी पिढीला विकसित करण्यासाठी क्रीडा महर्षी पद्मश्री प्रभाकरराव वैद्य यांच्या मार्गदर्शनाखाली स्वतःला समर्पित केले आहे. ज्या प्रमाणे एकटा व्यक्ती कितीही इच्छा असली तरी संघटनेच्या पाठिंब्याविना काहीच करू शकत नाही. त्याच प्रमाणे त्यांच्या या विकास कार्यात त्यांना श्री हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळाचा भक्कम पाठिंबा मिळाला आहे. डॉ. तिरथकर हे आंतरराष्ट्रीय पंच आणि मार्गदर्शक म्हणून, प्रामुख्याने लहानपणापासूनच तरुण कुस्तीपटूंना प्रशिक्षण देण्यात सहभागी असतात. लाल मातीवरील कुस्तीची पारंपारिक कला आणि मॅट्सवरील आधुनिक कुस्ती यांचा मेळ घालण्यात त्यांचा विशेष हातखंडा आहे. अशा दुहेरी प्रशिक्षणातून खेळाडूंना प्राचीन तंत्रे आणि आधुनिक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेची नियमावली अशा दोन्ही बाबींमध्ये पारंगत केले जाते. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली अनिल तोडकर, तेजस्विनी दहीकर यांच्यासारखे आंतरराष्ट्रीय व अनेक राष्ट्रीय स्तरावर मान्यता मिळवलेले कुस्तीपटू तयार झाले आहेत. प्रसंगी अनेक खेळाडूंना आर्थिक सहाय्य देखील केले आहे. भारतीय कुस्ती संघाचे प्रशिक्षक म्हणून त्यांनी मंगोलिया, थायलंड, लिथोनिया, बीजिंग येथे यशस्वी जबाबदारी पार पाडली.

*परंपरा आणि आधुनिकतेचा समन्वय*

डॉ. तिरथकर याच्या स्वभावाचा एक गुणविशेष म्हणजे परंपरा आणि प्रगतीमधील संतुलन. ते “आखाडा” संस्कृतीचे समर्थक राहिले आहेत, जिथे कुस्तीपटू मातीवर प्रशिक्षण घेतात. ही अशी एक प्रशिक्षण पद्धत आहे जी खेळाडूंमध्ये अद्वितीय शक्ती आणि सहनशक्ती विकसित करते. त्याच वेळी, ते खेळाचे आधुनिकीकरण करण्यात देखील आघाडीवर आहेत. आंतरराष्ट्रीय मानकांचे पालन करणाऱ्या आणि आधुनिक उपकरणे असलेल्या कुस्ती स्पर्धा आयोजित करण्यात त्यांचा सहभाग असतो. जुन्या आणि नव्याच्या या मिश्रणामुळे पारंपारिक कुस्ती आणि जागतिक स्पर्धांच्या आवश्यकतांमधील अंतर कमी करण्यास मदत झाली आहे, त्यामुळे स्थानिक कुस्तीपटूंना जागतिक मंचासाठी तयार करण्यात मदत झाली आहे.

*नेतृत्व आणि प्रशासन*

प्रशिक्षणाच्या मैदानापलीकडे, डॉ. तिरथकर हे विदर्भ कुस्ती संघटनेसह विविध प्रभावी पदांवर कार्यरत आहेत. या पदावर राहून, ते या प्रदेशातील खेळाचे भविष्य घडवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. स्थानिक प्रतिभेला चमकण्यासाठी एक संधी प्रदान करणाऱ्या “विदर्भ केसरी” सारख्या प्रतिष्ठित कुस्ती स्पर्धा आयोजित करण्यात त्यांचा धडाडीचा सहभाग असतो. त्यांनी आजपर्यंत महाराष्ट्र केसरी, दोन वेळा अखिल भारतीय आंतर विद्यापीठ स्पर्धा, वरिष्ठ गट राष्ट्रीय स्पर्धा, भारत वि. पाकिस्तान कुस्ती स्पर्धा आणि अनेक कुस्तीच्या दंगलींचे यशस्वी आयोजन केले आहे. कुस्तीपटूंना पाठिंबा मिळवून देण्यासाठी आणि प्रादेशिक पातळीवर या खेळाला प्रोत्साहन देण्यासाठी त्यांचे प्रशासकीय प्रयत्न मोलाचे ठरले आहेत. विदर्भ कुस्ती संघटनेचे अध्यक्ष म्हणून, ते खेळाच्या प्रशासकीय बाजूने, प्रादेशिक पातळीवर कुस्तीला प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि तरुण कुस्तीपटूंसाठी प्रगतीच्या संधी निर्माण करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. एवढेच नव्हे तर जीवनात स्थैर्य मिळवण्यासाठी त्यांनी अनेक खेळाडूंना नोकरी मिळवून दिली आहे. महाराष्ट्रातील पाच हिंदकेसरी पहिलवानांच्या जीवनावर आधारीत “महाराष्ट्रातील लाल मातीचे वैभव” हे पुस्तक देखील त्यांनी लिहिले आहे. “हे पुस्तक म्हणजे केवळ ऐतिहासिक मागोवा नसून खेळाडूंना प्रेरणा देणारे आणि लाल मातीतील शौर्यकथा जपणारे अमूल्य संकलन आहे” असे गौरवोद्गार महाराष्ट्राचे मा. मुख्यमंत्री देवेंद्रजी फडणवीस यांनी केले आहेत.

*समर्पणाचा वारसा*

डॉ. संजय तिरथकर यांचे योगदान हे कुस्तीप्रती त्यांच्या आयुष्यभराच्या समर्पणाचे प्रतीक आहे. त्यांनी विदर्भातील खेळाला उंचावण्यासाठी त्यांच्या प्रभावाचा आणि कौशल्याचा वापर केला आहे, जेणेकरून त्या खेळाचा समृद्ध वारसा जपला जाईल. कुस्तीपटू, प्रशिक्षक, पंच आणि प्रशासक म्हणून त्यांच्या कामाने एक चिरस्थायी वारसा निर्माण केला आहे, ज्यामुळे असंख्य तरुण खेळाडूंना कुस्तीच्या जगात त्यांची स्वप्ने पूर्ण करण्यास प्रेरणा मिळाली आहे. विदर्भातील कुस्तीला लोकाश्रयासोबतच राजाश्रय मिळवून देण्यात देखील ते कमालीचे यशस्वी झाले आहेत. ते केवळ “विदर्भ केसरी” नाहीत तर खऱ्या अर्थाने या खेळाचे चॅम्पियन आहेत.

डॉ.निलेश जोशी,

श्री. हनुमान व्यायाम प्रसारक मंडळ,अमरावती